Kiến thức cơ bản về amin-amino axit và protein

AMIN

I – KHÁI NIỆM, PHÂN LOẠI, DANH PHÁP VÀ ĐỒNG PHÂN

1. Khái niệm

Amin là hợp chất hữu cơ được tạo ra khi thế một hoặc nhiều nguyên tử hiđro trong phân tử amoniac bằng một hoặc nhiều gốc hiđrocacbon. Ví dụ:

2. Phân loại Amin được phân loại theo hai cách thông dụng nhất:

a) Theo đặc điểm cấu tạo của gốc hiđrocacbon: amin thơm, amin béo, amin dị vòng. Ví dụ:

b) Theo bậc của amin: Bậc amin: là số nguyên tử H trong phân tử NH3 bị thay thế bởi gốc hiđrocacbon. Theo đó, các amin được phân loại thành: amin bậc 1, bậc 2, bậc 3. Ví dụ:

3. Danh pháp

a) Cách gọi tên theo danh pháp gốc – chức : ank + yl + amin
b) Cách gọi tên theo danh pháp thay thế : ankan + vị trí + amin
c) Tên thông thường chỉ áp dụng với một số amin

Hợp chất                            Tên gốc – chức                     Tên thay thế                               Tên thường

CH₃–NH₂ metylamin                                metanamin
CH₃–CH(NH₂)–CH₃ isopropylamin                           propan-2-amin
CH₃–NH–C₂H₅ etylmetylamin                           N-metyletanamin
CH₃–CH(CH₃)–CH₂–NH₂ isobutylamin                             2-metylpropan-1-amin
CH₃–CH₂–CH(NH₂)–CH₃ sec-butylamin                           butan-2-amin
(CH₃)₃C–NH₂ tert-butylamin                           2-metylpropan-2-amin
CH₃–NH–CH₂–CH₂–CH₃ metylpropylamin                        N-metylpropan-1-amin
CH₃–NH–CH(CH₃)₂ isopropylmetylamin                    N-metylpropan-2-amin
C₂H₅–NH–C₂H₅ đietylamin                                 N-etyletanamin
(CH₃)₂N–C₂H₅ etylđimetylamin                         N,N-đimetyletanamin
C₆H₅–NH₂ phenylamin                               benzenamin                                anilin

Chú ý:

– Tên các nhóm ankyl đọc theo thứ tự chữ cái a, b, c…
– Với các amin bậc 2 và 3, chọn mạch dài nhất chứa N làm mạch chính, N có chỉ số vị trí nhỏ nhất. Đặt một nguyên tử N trước mỗi nhóm thế của amin – Khi nhóm –NH₂ đóng vai trò nhóm thế thì gọi là nhóm amino. Ví dụ: CH₃CH(NH₂)COOH (axit 2-aminopropanoic)

4. Đồng phân Amin có các loại đồng phân:

– Đồng phân về mạch cacbon:
– Đồng phân vị trí nhóm chức
– Đồng phân về bậc của amin

II – TÍNH CHẤT VẬT LÍ

– Metyl–, đimetyl–, trimetyl– và etylamin là những chất khí có mùi khai khó chịu, độc, dễ tan trong nước, các amin đồng đẳng cao hơn là chất lỏng hoặc rắn
– Anilin là chất lỏng, nhiệt độ sôi là 184^oC, không màu, rất độc, ít tan trong nước, tan trong ancol và benzen

III – CẤU TẠO PHÂN TỬ VÀ SO SÁNH LỰC BAZƠ

1. Cấu trúc phân tử của amoniac và các amin

2. Cấu tạo phân tử của amoniac và các amin

Trên nguyên tử nitơ đều có cặp electron tự do nên amoniac và các amin đều dễ dàng nhận proton. Vì vậy amoniac và các amin đều có tính bazơ.

3. Đặc điểm cấu tạo của phân tử anilin

– Do gốc phenyl (C₆H₅–) hút cặp electron tự do của nitơ về phía mình, sự chuyển dịch electron theo hiệu ứng liên hợp p – p (chiều như mũi tên cong) làm cho mật độ electron trên nguyên tử nitơ giảm đi, khả năng nhận proton giảm đi. Kết quả là làm cho tính bazơ của anilin rất yếu (không làm xanh được quỳ tím, không làm hồng được phenolphtalein).
– Nhóm amino (NH₂) làm tăng khả năng thế Br vào gốc phenyl (do ảnh hưởng của hiệu ứng +C). Phản ứng thế xảy ra ở các vị trí ortho và para do nhóm NH₂ đẩy electron vào làm mật độ electron ở các vị trí này tăng lên

4. So sánh lực bazơ

a) Các yếu tố ảnh hưởng đến lực bazơ của amin:

– Mật độ electron trên nguyên tử N: mật độ càng cao, lực bazơ càng mạnh và ngược lại
– Hiệu ứng không gian: gốc R càng cồng kềnh và càng nhiều gốc R thì làm cho tính bazơ giảm đi, phụ thuộc vào gốc hiđrocacbon. Ví dụ tính bazơ của (CH₃)₂NH > CH₃NH₂ > (CH₃)₃N ; (C₂H₅)₂NH > (C₂H₅)₃N > C₂H₅NH₂

b) Phương pháp

Gốc đẩy electron làm tăng tính bazơ, gốc hút electron làm giảm tính bazơ. Ví dụ: p-NO₂-C₆H₄NH₂ < C₆H₅NH₂ < NH₃ < CH₃NH2 < C₂H₅NH₂ < C₃H₇NH₂

IV – TÍNH CHẤT HÓA HỌC

1. Tính chất của chức amin

a) Tính bazơ: tác dụng lên giấy quỳ tím ẩm hoặc phenolphtalein và tác dụng với axit

– Dung dịch metylamin và nhiều đồng đẳng của nó có khả năng làm xanh giấy quỳ tím hoặc làm hồng phenolphtalein do kết hợp với proton mạnh hơn amoniac
– Anilin và các amin thơm rất ít tan trong nước. Dung dịch của chúng không làm đổi màu quỳ tím và phenolphtalein

b) Phản ứng với axit nitrơ:

– Amin no bậc 1 + HNO₂ → ROH + N₂ + H₂O. Ví dụ:  C₂H₅NH₂ + HONO → C₂H₅OH + N₂ + H₂O
– Amin thơm bậc 1 tác dụng với HNO₂ ở nhiệt độ thấp tạo thành muối điazoni.
Ví dụ: C₆H₅NH₂ + HONO + HCl  C₆H₅N₂⁺ Cl^– + 2H₂O 
benzenđiazoni clorua

c) Phản ứng ankyl hóa: amin bậc 1 hoặc bậc 2 tác dụng với ankyl halogenua (CH₃I, ….)

Phản ứng này dùng để điều chế amin bậc cao từ amin bậc thấp hơn.
Ví dụ: C₂H₅NH₂ + CH₃I → C₂H₅NHCH₃ + HI

d) Phản ứng của amin tan trong nước với dung dịch muối của các kim loại có hiđroxit kết tủa

3CH₃NH₂ + FeCl₃ + 3H₂O → Fe(OH)₃ + 3CH₃NH₃Cl

2. Phản ứng thế ở nhân thơm của anilin

V – ỨNG DỤNG VÀ ĐIỀU CHẾ

1. Ứng dụng (SGK hóa học nâng cao lớp 12 trang 60)

2. Điều chế

a) Thay thế nguyên tử H của phân tử amoniac

Ankylamin được điều chế từ amoniac và ankyl halogenua. Ví dụ:

b) Khử hợp chất nitro

Anilin và các amin thơm thường được điều chế bằng cách khử nitrobenzen (hoặc dẫn xuất nitro tương ứng) bởi hiđro mới sinh nhờ tác dụng của kim loại (như Fe, Zn…) với axit HCl. Ví dụ:

Hoặc viết gọn là:

Ngoài ra, các amin còn được điều chế bằng nhiều cách khác

AMINO AXIT

I – ĐỊNH NGHĨA, CẤU TẠO, PHÂN LOẠI VÀ DANH PHÁP

1. Định nghĩa

– Amino axit là loại hợp chất hữu cơ tạp chức mà phân tử chứa đồng thời nhóm amino (NH₂) và nhóm cacboxyl (COOH) – Công thức chung: (H₂N)x – R – (COOH)y

2. Cấu tạo phân tử

– Trong phân tử amino axit, nhóm NH₂ và nhóm COOH tương tác với nhau tạo ion lưỡng cực. Vì vậy amino axit kết tinh tồn tại ở dạng ion lưỡng cực
– Trong dung dịch, dạng ion lưỡng cực chuyển một phần nhỏ thành dạng phân tử

3. Phân loại

Dựa vào cấu tạo gốc R để phân 20 amino axit cơ bản thành các nhóm. Một trong các cách phân loại là 20 amino axit được phân thành 5 nhóm như sau:

a) Nhóm 1: các amino axit có gốc R không phân cực kị nước, thuộc nhóm này có 6 amino axit: Gly (G), Ala (A), Val (V), Leu (L), ILe (I), Pro (P)

b) Nhóm 2: các amino axit có gốc R là nhân thơm, thuộc nhóm này có 3 amino axit: Phe (F), Tyr (Y), Trp (W)

c) Nhóm 3: các amino axit có gốc R bazơ, tích điện dương, thuộc nhóm này có 3 amino axit: Lys (K), Arg (R), His (H)

d) Nhóm 4: các amino axit có gốc R phân cực, không tích điện, thuộc nhóm này có 6 amino axit: Ser (S), Thr (T), Cys (C), Met (M), Asn (N), Gln (Q)

e) Nhóm 5: các amino axit có gốc R axit, tích điện âm, thuộc nhóm này có 2 amino axit: Asp (D), Glu (E)

4. Danh pháp

a) Tên thay thế: axit + vị trí + amino + tên axit cacboxylic tương ứng. Ví dụ:
H₂N–CH₂–COOH: axit aminoetanoic ; HOOC–[CH₂]₂–CH(NH₂)–COOH: axit 2-aminopentanđioic

b) Tên bán hệ thống: axit + vị trí chữ cái Hi Lạp (α, β, γ, δ, ε, ω) + amino + tên thông thường của axit cacboxylic tương ứng. Ví dụ:
CH₃–CH(NH2)–COOH : axit α-aminopropionic
H₂N–[CH₂]₅–COOH : axit ε-aminocaproic
H₂N–[CH₂]₆–COOH: axit ω-aminoenantoic

c) Tên thông thường: các amino axit thiên nhiên (α-amino axit) đều có tên thường. Ví dụ:
H₂N–CH₂–COOH có tên thường là glyxin (Gly) hay glicocol

II – TÍNH CHẤT VẬT LÍ

Các amino axit là các chất rắn không màu, vị hơi ngọt, dễ tan trong nước vì chúng tồn tại ở dạng ion lưỡng cực (muối nội phân tử), nhiệt độ nóng chảy cao (vì là hợp chất ion)

III – TÍNH CHẤT HÓA HỌC

1. Tính chất axit – bazơ của dung dịch amino axit

a) Tác dụng lên thuốc thử màu: (H₂N)_x – R – (COOH)_y. Khi:

– x = y thì amino axit trung tính, quỳ tím không đổi màu
– x > y thì amino axit có tính bazơ, quỳ tím hóa xanh
– x < y thì amino axit có tính axit, quỳ tím hóa đỏ

b) Tính chất lưỡng tính:

– Tác dụng với dung dịch bazơ (do có nhóm COOH)
H₂N–CH₂–COOH + NaOH → H₂N–CH₂–COONa + H₂O
hoặc: H₃N⁺–CH₂–COO^– + NaOH → H₂N–CH₂–COONa + H₂O
– Tác dụng với dung dịch axit (do có nhóm NH₂)
H₂N–CH₂–COOH + HCl → ClH₃N–CH₂–COOH
hoặc: H₃N⁺–CH₂–COO^– + HCl → ClH₃N–CH₂–COOH

2. Phản ứng este hóa nhóm COOH

3. Phản ứng của nhóm NH₂ với HNO₂

H₂N–CH₂–COOH + HNO₂ → HO–CH₂ –COOH + N₂ + H₂O
axit hiđroxiaxetic

4. Phản ứng trùng ngưng

– Do có nhóm NH₂ và COOH nên amino axit tham gia phản ứng trùng ngưng tạo thành polime thuộc loại poliamit
– Trong phản ứng này, OH của nhóm COOH ở phân tử axit này kết hợp với H của nhóm NH₂ ở phân tử axit kia tạo thành nước và sinh ra polime
– Ví dụ:

V – ỨNG DỤNG

– Amino axit thiên nhiên (hầu hết là α-amino axit) là cơ sở để kiến tạo nên các loại protein của cơ thể sống
– Muối mononatri của axit glutamic được dùng làm mì chính (hay bột ngọt)
– Axit ε-aminocaproic và axit ω-aminoenantoic là nguyên liệu sản xuất tơ tổng hợp (nilon – 6 và nilon – 7)
– Axit glutamic là thuốc hỗ trợ thần kinh, methionin (CH₃–S–CH₂–CH₂–CH(NH₂)–COOH) là thuốc bổ gan

PEPTIT VÀ PROTEIN

A – PEPTIT

I – KHÁI NIỆM VÀ PHÂN LOẠI

1. Khái niệm

Liên kết của nhóm CO với nhóm NH giữa hai đơn vị α-amino axit được loại là liên kết peptit

Peptit là những hợp chất chứa từ 2 đến 50 gốc α-amino axit liên kết với nhau bằng các liên kết petit

2. Phân loại

Các peptit được phân thành hai loại:

a) Oligopeptit: gồm các peptit có từ 2 đến 10 gốc α-amino axit và được gọi tương ứng là đipeptit, tripeptit…
b) Polipeptit: gồm các peptit có từ 11 đến 50 gốc α-amino axit. Polipeptit là cơ sở tạo nên protein

II – CẤU TẠO, ĐỒNG PHÂN VÀ DANH PHÁP

1. Cấu tạo và đồng nhân

– Phân tử peptit hợp thành từ các gốc α-amino axit nối với nhau bởi liên kết peptit theo một trật tự nhất định: amino axit đầu N còn nhóm NH₂, amino axit đầu C còn nhóm COOH

– Nếu phân tử peptit chứa n gốc α-amino axit khác nhau thì số đồng phân loại peptit sẽ là n!
– Nếu trong phân tử peptit có i cặp gốc α-amino axit giống nhau thì số đồng phân chỉ còn

2. Danh pháp

Tên của peptit được hình thành bằng cách ghép tên gốc axyl của các α-amino axit bắt đầu từ đầu N, rồi kết thúc bằng tên của axit đầu C (được giữ nguyên). Ví dụ:

III – TÍNH CHẤT

1. Tính chất vật lí

Các peptit thường ở thể rắn, có nhiệt độ nóng chảy cao và dễ tan trong nước

2. Tính chất hóa học

a) Phản ứng màu biure:

– Dựa vào phản ứng mẫu của biure: H₂N–CO–NH–CO–NH₂ + Cu(OH)₂ → phức chất màu tím đặc trưng
– Amino axit và đipeptit không cho phản ứng này. Các tripeptit trở lên tác dụng với Cu(OH)₂ tạo phức chất màu tím

b) Phản ứng thủy phân:

– Điều kiện thủy phân: xúc tác axit hoặc kiềm và đun nóng
– Sản phẩm: các α-amino axit

B – PROTEIN

I – KHÁI NIỆM VÀ PHÂN LOẠI

Protein là những polipeptit cao phân tử có phân tử khối từ vài chục nghìn đến vài triệu. Protein được phân thành 2 loại:
– Protein đơn giản: được tạo thành chỉ từ các α-amino axit
– Protein phức tạp: được tạo thành từ các protein đơn giản kết hợp với các phân tử không phải protein (phi protein) như axit nucleic, lipit, cacbohiđrat…

II – TÍNH CHẤT CỦA PROTEIN

1. Tính chất vật lí

a) Hình dạng:

– Dạng sợi: như keratin (trong tóc), miozin (trong cơ), fibroin (trong tơ tằm)
– Dạng cầu: như anbumin (trong lòng trắng trứng), hemoglobin (trong máu)

b) Tính tan trong nước:

Protein hình sợi không tan, protein hình cầu tan

c) Sự đông tụ:

Là sự đông lại của protein và tách ra khỏi dung dịch khi đun nóng hoặc thêm axit, bazơ, muối

2. Tính chất hóa học

a) Phản ứng thủy phân:

– Điều kiện thủy phân: xúc tác axit hoặc kiềm và đun nóng hoặc xúc tác enzim
– Sản phẩm: các α-amino axit

b) Phản ứng màu:

III – KHÁI NIỆM VỀ ENZIM VÀ AXIT NUCLEIC

1. Enzim

Hầu hết có bản chất là protein, xúc tác cho các quá trình hóa học đặc biệt là trong cơ thể sinh vật. Enzim được gọi là chất xúc tác sinh học và có đặc điểm:
– Tính chọn lọc (đặc hiệu) cao: mỗi enzim chỉ xúc tác cho một phản ứng nhất định
– Hoạt tính cao: tốc độ phản ứng nhờ xúc tác enzim rất cao, gấp 109 – 1011 chất xúc tác hóa học

2. Axit nucleic

Axit nucleic là một polieste của axit photphoric và pentozơ
+ Nếu pentozơ là ribozơ, axit nucleic kí hiệu ARN
+ Nếu pentozơ là đeoxiribozơ, axit nucleic kí hiệu ADN
+ Phân tử khối ADN từ 4 – 8 triệu, thường tồn tại ở dạng xoắn kép
+ Phân tử khối ARN nhỏ hơn ADN, thường tồn tại ở dạng xoắn đơn

MỘT SỐ CHÚ Ý KHI GIẢI BÀI TẬP

1. Một số dạng bài tập hay hỏi:

a) So sánh lực bazơ của các amin
b) Đếm đồng phân amin, amino axit, peptit…
c) Xác định công thức phân tử amin, amino axit theo phản ứng cháy
d) Xác định công thức phân tử amin theo phản ứng với dung dịch axit hay dung dịch muối
e) Xác định công thức phân tử amino axit theo phản ứng axit – bazơ
f) Xác định công thức cấu tạo của hợp chất 
g) Phân biệt – tách các chất

2. Một số công thức hay dùng:

a) Công thức phân tử của amin:

– Amin đơn chức: C_xH_yN (y ≤ 2x + 3)
– Amin đơn chức no: C_nH_{2n + 1}NH₂ hay C_nH_{2n + 3}N
– Amin đa chức: C_xH_yN_t (y ≤ 2x + 2 + t)
– Amin đa chức no: C_nH_{2n + 2 – z}(NH₂)_z hay C_nH_{2n + 2 + z}N_z
– Amin thơm (đồng đẳng của anilin): C_nH_{2n – 5}N (n ≥ 6)

b) Công thức phân tử C_xH_yO₂N có các đồng phân cấu tạo mạch hở thường gặp:

– Amino axit H₂N–R–COOH
– Este của amino axit H₂N–R–COOR’
– Muối amoni của axit ankanoic RCOONH₄ và RCOOH₃NR’
– Hợp chất nitro R–NO₂

c) Công thức hay dùng:

– Công thức độ bất bão hòa (số liên kết π + v) của C_xH_yN_t: ∆ =
– Công thức độ bất bão hòa (số liên kết π + v) của C_xH_yO_zN_t: ∆ =

Công thức chỉ đúng khi giả thiết tất cả các liên kết đều là liên kết cộng hóa trị, đối với hợp chất ion thì công thức không còn đúng nữa. Ví dụ CH₃COONH₄ có ∆ = nhưng trong phân tử CH₃COONH₄ luôn 1 liên kết π
– Nếu phân tử peptit chứa n gốc α-amino axit khác nhau thì số đồng phân loại peptit sẽ là n!
– Nếu trong phân tử peptit có i cặp gốc α-amino axit giống nhau thì số đồng phân chỉ còn

3. Một số phản ứng cần lưu ý

3C_nH2n + 3N + FeCl₃ + 3H₂O → Fe(OH)₃ + 3C_nH₂n + 4NCl
(H₂N)_x– R–(COOH)_y + xHCl → (ClH₃N)_x– R–(COOH)_y
(ClH₃N)_x– R–(COOH)_y + (x + y)NaOH → (H₂N)_x– R–(COONa)_y + xNaCl + (x + y)H₂O
(H₂N)_x– R–(COOH)_y + yNaOH → (H₂N)_x– R–(COONa)_y + yH₂O
(H₂N)_x– R–(COONa)_y + (x + y)HCl → (ClH₃N)_x– R–(COOH)_y + yNaCl
2(H₂N)_x– R–(COOH)_y + xH₂SO₄ → [(H₃N)_x– R–(COOH)y]₂(SO₄)_n
2(H₂N)_x– R–(COOH)_y + yBa(OH)₂ → [(H₂N)_x– R–(COO)_y]₂Ba_y + 2_yH₂O

Hồ Chí Tuấn – ĐH Y Hà Nội

Nguồn Moon.vn